Terechtstelling en executie van Johan van Oldenbarnevelt

“Ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goede patriot, en zo zal ik sterven”. Op 13 mei 1619 kwam er met een publieke executie een einde aan het leven van landsadvocaat en raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt. Zijn doodstraf was het gevolg van een jarenlange machtsstrijd met Maurits van Oranje, een band die ooit begon als een vriendschap.

Na de moordaanslag op Willem van Oranje op 10 juli 1584 ontstond er een machtsvacuüm in de opstandige Nederlanden. Er was behoefte aan een sterke leider om de oorlog tegen Spanje voort te zetten, maar de zoon van Willem van Oranje, Philips Willem, zat gevangen. Op voorspraak van Johan van Oldenbarnevelt, landsadvocaat en raadspensionaris van de Staten van Holland, werd de 16-jarige Maurits van Oranje uiteindelijk benoemd tot de nieuwe stadhouder van de Republiek.

Goede samenwerking

Aanvankelijk verliep de samenwerking tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt soepel. De jonge stadhouder richtte zich met name op de militaire zaken, terwijl de ervaren Van Oldenbarnevelt zich als raadspensionaris bezighield met het politieke en financiële bestuur. Met hun gezamenlijke inspanningen wisten zij gedurende de zogeheten ‘Tien Jaren’ (1588-1598) de Spaanse invloed steeds verder terug te dringen. Zo veroverde Maurits onder andere de steden Breda (1590), Nijmegen (1591) en Groningen (1594). Van Oldenbarnevelt bewerkstelligde in 1596 met Frankrijk en Engeland het Drievoudig verbond tegen Spanje.

Machtsconflict

Er ontstond echter onenigheid tussen de twee mannen toen Van Oldenbarnevelt het leger in 1600 naar Duinkerken stuurde. Daar werd Maurits namelijk opgewacht door het Spaanse leger en behaalde hij bij de Slag bij Nieuwpoort slechts ternauwernood de overwinning. De jonge stadhouder was woedend dat Van Oldenbarnevelt zich met militaire zaken had bemoeid en dat hij zo veel risico had genomen. De relatie verslechterde nog verder nadat Van Oldenbarnevelt in 1609 uit financiële overwegingen besloot een bestand overeen te komen met Spanje. Dit tot onvrede van Maurits, die vreesde dat het zwakke Spaanse leger zich tijdens de wapenstilstand weer zou kunnen herpakken. Daarnaast betekende het stilleggen van de militaire veldtochten dat Maurits zich meer ging bemoeien met de politieke zaken, tot ergenis van Van Oldenbarnevelt. In korte tijd sloeg de relatie om van vriendschap naar vijandigheid.

Staatsgreep

De definitieve breuk kwam als gevolg van een theologisch conflict tussen de remonstranten en de contraremonstranten. Maurits zag een politiek belang in de eenheid van de Calvinistische kerk en wilde daarom dat alle gelovigen zich aan de orthodoxe leer zouden houden. Van Oldenbarnevelt vond echter dat er ruimte moest bestaan voor meerdere stromingen binnen de kerk. Omdat het religieuze conflict steeds verder uit de hand liep, liet Van Oldenbarnevelt in 1617 de Scherpe Resolutie aannemen, waarmee stadsbesturen het recht kregen hun eigen huurlegers op te zetten. Maurits beschouwde dit als een directe inbreuk op zijn gezag, en hij pleegde op 29 augustus 1618 een staatsgreep. Van Oldenbarnevelt werd gearresteerd en al zijn politieke medestanders werden ontslagen.

Executie

Op 12 mei 1619 werd Van Oldenbarnevelt ter dood veroordeeld wegens landverraad. Eén dag later, op 13 mei 1619, werd hij van de Gevangenenpoort in Den Haag naar het Binnenhof geleid, waar zijn executie zou plaatsvinden. Eenmaal op het schavot, sprak Van Oldenbarnevelt tegen het publiek “Mannen, gelooft niet dat ik een landverrader ben, ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goede patriot, en zo zal ik sterven”. Daarna sprak hij zijn laatste beroemde laatste woorden “Maak het kort, maak het kort”. Lange tijd is gedacht dat hij dit zei tegen zijn beul, maar vermoedelijk waren de woorden gericht aan zijn knecht Jan Francken, die afscheid van hem kwam nemen. Na zijn executie werd Johan van Oldenbarnevelt bijgezet in een grafkelder onder de Hofkapel aan het Binnenhof.

Afbeelding:

Verhael hoe ende in wat manieren den heere Johan Van Olden-Barneveldt, Advocaet van Hollandt ende den Vrieslant/ is Onthalst gheworden smaendachs voor noen den xiij Mey Anno Duisent zes hondert neghen-thien; T'hantwerpen/By Abraham Verhoeven/op de Lombaerde Veste/inde gulde Sonne, 1619: Abraham Verhoeven (editor) [Public domain], via Wikimedia Commons

Wie was raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt, waarom was zijn invloed zo groot en waarom werd hij wegens landverraad terechtgesteld? Lees het allemaal in ons dossier.