Zweden was 200 jaar lang neutraal – maar nu niet meer

Na Finland heeft nu ook Zweden een officieel verzoek tot toelating tot de NAVO ingediend. Dit is een grote breuk met het beleid uit het verleden: het land was namelijk maar liefst 200 jaar lang neutraal. Hoe zag die neutraliteit eruit, en waarom bleef Zweden zo lang buiten conflicten?

Zweedse Rijk

Zweden is niet altijd een vredelievend land geweest. Tijdens de 17e en 18e eeuw was het Zweedse Rijk een grootmacht die zich uitstrekte rond de Baltische zee. Daar beheerste het de belangrijke handel in onder andere graan, waarin ook de Republiek der Verenigde Nederlanden een belangrijk aandeel had. Vanwege spanningen over deze handel vochten de twee landen uiteindelijk in de Zweeds - Nederlandse oorlog (1658-1660).

Zweden was toentertijd twee keer zo groot als het nu is en bevatte ook het huidige Finland. Dat laatste gebied verloor het echter aan Rusland tijdens de Grote Noordse Oorlog (1700 – 1721) en de Finse Oorlog (1808 – 1809). Daarna verschrompelde het land langzaam van een grootmacht tot een regionale macht tot uiteindelijk gewoon een van de vele machten in Europa.

De laatste oorlog

De laatste oorlog waarin Zweden vocht was tegen Noorwegen in 1814. De wortels van dit conflict lagen echter in de Napoleontische oorlogen. Tijdens de zesde coalitieoorlog was Zweden deel van het verbond tegen Napoleon en vochten ze mee in de Slag bij Leipzig in 1813. Hun buurland Denemarken stond juist onder Franse invloed. Toen Napoleon het onderspit dolf viel Zweden Denemarken binnen. Bij de Vrede van Kiel die de twee landen sloten in 1814 moesten de Denen het koninkrijk Noorwegen aan de Zweden overhandigen. Dit was al eerder aan de Zweden beloofd door de Geallieerden als compensatie voor het verlies van Finland.

De Noren wilden echter liever onafhankelijk worden en begonnen daarom een opstand. Zweedse troepen trokken toen Noorwegen binnen en wisten orde te herstellen. Noorwegen werd geen onderdeel van Zweden, maar een apart land met dezelfde koning. Wel mocht Noorwegen geen aparte buitenlandpolitiek voeren. Deze regeling betekende niet het einde van het Noorse nationalisme: tijdens een referendum in 1905 koos een overweldigende meerderheid van de inwoners ervoor om onafhankelijk te worden.

Neutraal maar betrokken

Sinds die laatste oorlog in 1814 heeft Zweden een gewapende neutraliteit gevoerd. Dit betekent dat ze wel een leger hebben om zichzelf te verdedigden, maar zich in principe niet mengen in gewapende conflicten. Hier hielden ze zich zelfs toen zich militaire kansen leken te presenteren tijdens de Krimoorlog (1853 – 1856) en de tweede Pruisisch-Deense oorlog (1864). Wel hebben de Zweedse strijdmachten sindsdien deelgenomen aan vredesmissies.

Dit betekende niet dat Zweden niet betrokken was in diplomatieke conflicten, zoals bijvoorbeeld het de politieke kwestie rondom de Åland eilanden. Deze strategisch belangrijke eilanden liggen in de Baltische zee tussen Zweden en Finland in. Tot 1809 waren de eilanden onderdeel van Zweden. Toen die Finland moest afstaan aan de Russen verhuisden de eilanden mee. Na de Finse onafhankelijkheid in 1917 werden ze definitief onderdeel van Finland.

De inwoners van de eilanden waren echter Zweeds en wilden zelf liever bij Zweden horen. Dit zorgde voor diplomatieke spanningen tussen Zweden en Finland. Een commissie van de Volkenbond, de voorloper van de Verenigde Naties waarin de Zweden zeer actief waren, besloten dat de eilanden bij Finland hoorden maar dat de Zweedse cultuur van de inwoners beschermd moest worden. Dit was een bevredigende oplossing voor het conflict en wordt gezien als een van de grote successen van de Volkenbond.

In de jaren 1930 waren er opnieuw spanningen doordat de Zweedse Minister van Buitenlandse Zaken Rickard Sandler vond dat Zweden de Åland eilanden militair zou moeten verdedigen als Nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie zou proberen om er een marinebasis te bouwen. Ondanks het grote strategische belang van de eilanden stuitte dit plan op veel verzet bij de rest van de regering. Die waren bang dat zo’n actie tot een invasie van Zweden zou kunnen leiden. Sandler leverde uiteindelijk zijn ontslag vanwege dit meningsverschil.

Eerste Wereldoorlog

Ook tijdens de Eerste Wereldoorlog was Zweden neutraal. Het Zweedse koningshuis en adel hadden echter historisch nauwe banden hadden met Duitse edelen, waardoor het land in ieder geval in het begin van de oorlog wel duidelijk een voorkeur voor Duitsland had. Het wilde daarom ook naar dat land blijven exporteren, ondanks de zeeblokkade die de Britten hadden opgeworpen. De Geallieerden waren het hier niet mee eens en legden de handel naar Zweden stil. Dit betekende dat er tijdens de oorlog in Zweden een groot gebrek was aan eten en elektriciteit. De situatie werd zo ernstig dat premier Hammarskjöld in 1917 gedwongen was af te treden. De nieuwe conservatieve regering herstelde in 1918 de handel met de Geallieerden op voorwaarden dat de export naar Duitsland beperkt zou worden en dat een groot deel van de Zweedse handelsvloot aan hen beschikbaar werd gesteld.

Toen de politieke situatie in de jaren 1930 verslechterde en de Volkenbond steeds machtelozer stond, was de hoogste prioriteit van Zweden om de situatie zoals die tijdens de Eerste Wereldoorlog te voorkomen. Ondanks dat het land niet van plan was om af te wijken van haar neutraliteit, werden de militaire uitgaven toch flink verhoogd.

Tweede Wereldoorlog

Net als Denemarken, Noorwegen en Nederland wilde Zweden neutraal blijven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Uiteindelijk zou van die landen alleen Zweden niet aangevallen en bezet worden door de Duitsers. De Duitsers besloten om de toevoer van voor de oorlogsindustrie noodzakelijk ijzererts veilig te stellen door op 9 april 1940 tijdens operatie ‘Operatie Weserübung’ zowel Denemarken als Noorwegen binnen te vallen en te veroveren. De Zweden waren bang dat als ze zouden stoppen met het leveren van ijzererts ook zij binnengevallen zouden worden, dus tijdens de hele oorlog exporteerden ze dit materiaal naar zowel Duitsland als de Geallieerden.

Het voorkomen van een bezetting was de hoogste prioriteit van de Zweedse regering. In het begin van de oorlog, toen Duitsland de grootste bedreiging was, werden er daarom maatregelen genomen om hen niet voor het hoofd te stoten. Hoewel de publieke opinie in Zweden zwaar tegen de Nazi’s was gekant, was dat dus niet altijd het geval voor het regeringsbeleid. Zo werden de Zweedse pers gecensureerd toen die artikelen schreef over het martelen van verzetsstrijders in bezet Noorwegen en mochten Duitse treinen gebruikmaken van het Zweedse spoor. Helemaal neutraal was Zweden dus niet.  

Doordat het land niet bezet was kon Zweden veel humanitaire hulp bieden aan de omringende landen. Zo werden veel buitenlandse vluchtelingen, waaronder Deense Joden, opgevangen in Zweden. Omdat de Finnen tijdens de Tweede Wereldoorlog afwisselend tegen de Russen en de Nazi’s vochten werden grote gebieden van dat verwoest. Zweden hielp de Finnen door het leveren van goederen en wapens en door het opvangen van Finse kinderen in pleeggezinnen. 

Toen Duitsland in de loop van de oorlog aan de verliezende hand was, hielden de Zweden juist meer rekening met de Geallieerden. Ze begonnen informatie met hen te delen en lieten Amerikaanse vliegtuigen gebruikmaken van Zweedse vliegvelden. Er is naderhand veel discussie gevoerd over of de opstelling van Zweden richting Nazi-Duitsland laf was of dat het juist de enige manier was waarop het land de oorlog overleefd kon hebben met haar neutraliteit min of meer intact.

Koude Oorlog

Tijdens de Koude Oorlog sloot Zweden zich, net zoals Finland, niet aan bij een van de grote machtsblokken. Het land was dus geen lid van de NAVO  of van het Warschaupact. In plaats daarvan zette het haar beleid van een gewapende neutraliteit voort. Het land ontwikkelde een sterke eigen krijgsmacht en wapenindustrie.

Later bleek wel dat Zweden in het diepste geheim in 1954 een verdrag had ondertekend met de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland over het coördineren van verdediging en het delen van informatie. In het openbaar bleef Zweden echter neutraal, wat ook zeer populair beleid was onder de Zweedse bevolking. ‘Neutraliteit’ was voor de Zweden synoniem geworden met ‘veiligheid’. Na de Koude Oorlog bleek uit geheime documenten dat de Zweden wisten dat ze in het geval van een nieuwe grote oorlog hun neutraliteit waarschijnlijk niet zouden kunnen bewaren, maar dat ze vooral hoopten om niet aangevallen te worden met kernwapens.

Net als voor de Tweede Wereldoorlog in de Volkenbond was Zweden na de oorlog zeer actief in de Verenigde Naties. De VN-medewerker en hoge Zweedse diplomate Alva Myrdal (1902 – 1986) werkte van de jaren vijftig tot de jaren zeventig aan het bieden van sociale diensten en drong aan op het ontwapenen van de nucleaire grootmachten. Voor deze inspanningen kreeg ze in 1982 een Nobelprijs voor de vrede. Haar man Alva Myrdal had in 1974 al de Nobelprijs voor de economie gewonnen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Lid van de NAVO

Hoewel de aanvraag tot toelating van Zweden tot de NAVO in 2022 voor veel mensen een radicale breuk met eerder beleid zal lijken, is Zweden al enkele decennia bezig met het langzaam loslaten van de neutraliteitspolitiek. Meerdere politieke partijen hadden zich al eerder uitgesproken voor aansluiting bij de NAVO. Tot de oorlog in Oekraïne was de neutraliteit echter nog te populair onder te bevolking om ook echt tot actie over te gaan. Eerder had Zweden zich wel al aangesloten bij de Europese Unie en werkten ze militair en qua informatieverzameling samen met de Amerikanen en andere Baltische landen. De vraag is dus in hoeverre Zweden de laatste jaren nog echt neutraal is geweest. De vraag hoe neutraal ze de komende jaren zullen zijn, lijkt echter beantwoord.

Bronnen

• NOS, Zweden wil definitief lid worden van NAVO, na 200 jaar neutraliteit

• The New York Review, The Swedish Kings of Cyberwar

• Robert Dasjö, The hidden rationality of Sweden's policy of neutrality during the Cold War

• The Local, Cold War treaty confirms Sweden was not neutral

• Trouw, Zo neutraal was Zweden niet tijdens de oorlog

• NRC, ‘Neutraliteit zat diepgeworteld in het Zweedse geweten. Maar het heeft gewoon 200 jaar geluk gehad’

• Britannica, Policy during World War