De Koude Oorlog in vogelvlucht: een overzicht

De Tweede Wereldoorlog eindigde toen de Amerikanen atoombommen gooiden op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Na de oorlog ontstond een nieuwe wereldorde. De spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie liepen na de nederlaag van Nazi-Duitsland steeds hoger op. De voormalige bondgenoten begonnen hun eigen invloedsferen uit te breiden, waardoor de wereld steeds meer werd ingedeeld in twee vijandige kampen. De Sovjet-Unie, met Stalin als leider, installeerde communistische regeringen in de Oost-Europese landen. De streng bewaakte grenzen stonden al snel bekend als het IJzeren Gordijn, een term die bedacht is door Winston Churchill. Groot-Brittannië en de VS probeerden Griekenland en Turkije te beschermen tegen het communisme.

De NAVO opgericht

De meeste mensen associëren Iran niet direct met de Koude Oorlog. Toch speelde dit land een grote rol bij de aanzet van de Koude Oorlog. Iran was in de Tweede Wereldoorlog namelijk verdeeld tussen de Britten en de Sovjets. Beide partijen spraken af om na de oorlog het land te verlaten. Groot-Brittannië kwam de afspraak na, maar de Sovjet-Unie niet. De Verenigde Naties besloten dat er ingegrepen moest worden en de Sovjets werden uit Iran gedreven. Ondertussen werd in het Westen in 1949 de NAVO opgericht, een samenwerking om het communisme tegen te gaan. Amerika was twee jaar eerder al een stap verder gegaan. De Amerikaanse president Harry S.Truman kondigde namelijk in een toespraak aan dat zijn land het communisme wereldwijd zou gaan bestrijden. Dit beleid kwam bekend te staan als de Trumandoctrine. Volgens sommigen grensde dit aan een oorlogsverklaring en zou deze toespraak het startsignaal geweest zijn voor de Koude Oorlog.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Economisch herstel voor West-Europa

In Europa stond de situatie er na de oorlog slecht voor: steden lagen in puin en er heerste een voedseltekort. De VS waren bang dat Europa hierdoor vatbaar zou zijn voor het communisme en besloten daarom in 1947 om 12 biljoen dollar te geven, zodat Europa economisch kon herstellen. Dit werd het Marshallplan genoemd. Onder druk van Stalin moesten communistische Oost-Europese landen alle hulp afstaan. De Sovjet-Unie kwam in plaats daarvan in 1949 met zijn eigen economisch herstelplan, dat later Comecon werd genoemd. Er ontstond in Europa, en met name in het verdeelde Berlijn, een heftige strijd tussen het kapitalisme en het communisme.

Meer weten over het Marshallplan? In Geschiedenis Magazine 4 van 2022 staat een extra dikke special over het Marshallplan. Hoe werd het plan aangepakt? Waarom zette de VS dit plan op, ondanks dat het land zelf diep in de schulden zat?

Mis niks, neem nu een abonnement.

Bestel

Oplopende spanningen

Naast de economische concurrentiestrijd, liepen ook de politieke spanningen tussen de twee machtsblokken hoog op. Dit kwam tot uitbarsting in Berlijn. De Duitse hoofdstad was verdeeld in West- en Oost-Berlijn. Het westelijke gedeelte van Berlijn vormde hierbij een soort eiland middenin het communistische gebied. Stalin wilde West-Berlijn bij het communistische Oost-Duitsland inlijven. Hij besloot daarom in 1948 alle aanvoerroutes naar West-Berlijn te blokkeren. De VS kwam datzelfde jaar met de Berlijnse luchtbrug als oplossing, waarin West-Berlijn werd bevoorraad door vliegtuigen. Stalin merkte dat zijn blokkade niet meer werkte en stopte hiermee in 1949. In datzelfde jaar had de Sovjet-Unie een eigen atoombom ontwikkeld, wat het einde van de nucleaire monopolie van de VS betekende. De spanningen liepen hierdoor enorm op.

Strijd tussen het communisme en kapitalisme in Azië

Ook in Azië gingen het communisme en kapitalisme de strijd met elkaar aan. In 1949 won het communistische Volksbevrijdingsleger onder Mao Zedong de Chinese Burgeroorlog. Mao transformeerde China vervolgens in een communistische dictatuur en ondertekende een wederzijds verdedigingsverdrag met de Sovjet-Unie. Daarnaast werd ook Korea verdeeld onder de communisten en kapitalisten. In 1950 viel het communistische Noord-Korea het zuidelijke deel van het land aan en veroverden ze Seoul, de hoofdstad van Zuid-Korea. De VN creëerden een interventiemacht, waarin troepen van 16 landen werden samengevoegd om het zuiden te beschermen. Deze interventiemacht verdreef de Noord-Koreanen weer uit Seoul, en drong hen zelfs terug tot aan de Chinese grens. Mao vreesde dat ook China aangevallen zou worden en besloot daarom Korea binnen te vallen. Samen met andere communisten wisten ze de interventiemacht van de VN weer terug te duwen naar de oorspronkelijke grens tussen Noord- en Zuid-Korea.

Competitie tussen grootmachten

Zowel in de VS als de Sovjet-Unie vond kort daarna een machtswisseling plaats. In de VS werd in 1953 generaal Dwight Eisenhower president. Hetzelfde jaar overleed Stalin en kwam er een nieuwe leider in de Sovjet-Unie: Nikita Chroesjtsjov. Hij startte het proces van Destalinisatie: alles wat Stalin zo machtig had gemaakt, moest verdwijnen. Chroesjtsjov stond nog steeds achter het communistische systeem, maar wilde enkel een einde maken aan de enorme persoonlijkheidsverering van Stalin. Toch regeerde ook Chroesjtsjov met een ijzeren vuist. Zowel de VS als de Sovjet-Unie hadden veel spionnen. In de VS begonnen sterke anticommunistische gevoelens op te spelen bij het volk. De twee grootmachten concurreerden om de beste uitvindingen. De Sovjets hadden een ruimteprogramma opgesteld en lanceerden in 1957 de eerste satelliet, Spoetnik. Daarnaast stuurden ze ook de eerste mens de ruimte in, Joeri Gargarin. De Amerikanen ontwikkelden de waterstofbom en testten deze voor het eerst in 1952. Chroesjtsjov zette in 1955 het Warschaupact op, als tegenreactie op de aansluiting van West-Duitsland bij de NAVO. Het Warschaupact was een militair bondgenootschap tussen de communistische landen. Er ontstond een soort competitie tussen de twee grootmachten.

Een impasse bij Checkpoint Charlie

In Amerika werd in 1960 opnieuw een nieuwe president gekozen: John F. Kennedy. De Sovjet-Unie gaf ondertussen veel geld uit aan militaire doeleinden en het verbeteren van zijn technologie. Er werd echter minimaal geld besteed aan het welzijn van de bevolking, waardoor de levensomstandigheden in de Sovjet-Unie erg zwaar werden. Berlijn bleef verdeeld: er ontstond een enorm contrast tussen oost en west. Oost-Berlijners mochten echter nog steeds naar het westen reizen en eenmaal aangekomen besloten veel Oost-Berlijners om daar te blijven. Hierdoor misten de fabrieken in Oost-Berlijn veel medewerkers en dit veroorzaakte een economische crisis. In reactie daarop besloot Chroesjtsjov in 1961 de grens tussen Oost- en West-Berlijn dicht te gooien door middel van de bouw van de Berlijnse Muur. De Amerikanen konden dit niet waarderen en besloten in hetzelfde jaar met tanks naar Checkpoint Charlie te komen om hun kracht te tonen. Ook de Sovjets trommelden hun tanks op en kwamen naar dezelfde locatie, waardoor er een impasse ontstond. Uiteindelijk besloten beide partijen een stap naar achteren te doen en liep de impasse met een sisser af.

De Cuba Crisis

In 1959 kwam in Cuba een communistisch regime aan de macht onder leiding van Fidel Castro. De VS wilden geen communistische autoriteiten in de achtertuin en probeerden daarom Castro omver te werpen. Kennedy besloot uiteindelijk toch de Amerikaanse luchtsteun te verkleinen, waardoor de Amerikanen in 1961 bij de Invasie in de Varkensbaai werden verslagen. Het jaar erop kwamen de Amerikanen erachter dat op Cuba Sovjetraketten werden opgeslagen. De VS besloten een blokkade op te stellen voor de Sovjetschepen, zodat er niet nog meer raketten naar Cuba vervoerd konden worden. In reactie hierop startte de Sovjet-Unie met het gereedmaken van hun nucleaire wapens. De wereld leek op de rand van een nucleaire oorlog te balanceren. Zover wilden beide grootmachten echter niet gaan. De Sovjets besloten om Cuba te verlaten, als de Amerikanen weggingen uit Turkije. Zo werd de Derde Wereldoorlog op het laatste nippertje vermeden.

MAD-doctrine

Naar aanleiding van de Cuba Crisis ontstond een nieuwe militaire strategie, de MAD doctrine (Mutual Assured Destruction). Deze strategie gaat ervan uit dat het gebruik van nucleaire wapens in een oorlog leidt tot de vernietiging van beide partijen. Dit zorgde er juist voor dat beide partijen niet aanvielen, zodat ook de eigen vernietiging werd voorkomen. De VS en de Sovjet-Unie gingen niet langer met elkaar in direct conflict, maar vochten tegen elkaar in kleine oorlogen (oorlog bij volmacht) in het Midden-Oosten, Azië, Afrika en op het Amerikaanse continent.

Oorlog bij volmacht

In Azië verplaatste de Koude Oorlog zich zodoende naar Vietnam. Het land was na zijn onafhankelijkheid in 1954 gesplitst in een communistisch en kapitalistisch gedeelte. Noord-Vietnam was vastbesloten het Zuiden in te lijven en richtte hiervoor een guerrillabeweging op: de Vietcong. De Sovjet-Unie en China hielpen Noord-Vietnam, terwijl de VS het zuiden ondersteunden. De Amerikanen waren namelijk bang voor het domino-effect: wanneer Vietnam communistisch zou worden, zouden de omringende landen volgen. In 1965 stuurden de VS dan ook steeds meer soldaten naar Vietnam. De Vietcong maakte echter handig gebruik van het oerwoud en was voor de Amerikanen vrijwel onmogelijk te vinden. De Amerikanen bedachten daarop Operatie Rolling Thunder: een bombardementencampagne boven Noord-Vietnam. Vietnam was de grootste en meest verwoestende confrontatie tijdens de Koude Oorlog. Ook de Amerikanen in Vietnam hadden het zwaar te verduren. Er ontstonden dan ook bewegingen die zichverzetten tegen de Vietnamese oorlog, zoals de hippiebewegingen. In 1968 werd Richard Nixon verkozen als nieuwe president van de Verenigde Staten. Hij besloot de Amerikaanse troepen die vochten in Vietnam terug te trekken. In 1973 waren de Amerikanen volledig teruggetrokken uit Vietnam en twee jaar later was het land in zijn geheel communistisch geworden.

Versoepeling van vijandigheid

De Koude Oorlog was voor beide kanten zeer duur. De Sovjet-Unie had veel geld gestoken in het leger en weinig geïnvesteerd in het volk. Amerika won de space-race in 1969 door de maanlanding, een project dat ook veel geld had gekost. In 1972 besloten de grootmachten om de nucleaire bewapening te beperken door de SALT overeenkomst te tekenen. China zocht ook toenadering met de VS aan de hand van pingpongdiplomatie: er werden tafelvoetbalwedstrijden gespeeld tussen de twee landen en president Nixon bezocht China. De Koude Oorlog leek steeds dichter bij het einde te komen. De twee grootmachten ondertekenden een tweede SALT overeenkomst, die de vijandigheden leken te minderen. Toch bleef er veel spanning tussen oost en west. De Amerikanen plaatsten bijvoorbeeld steeds meer nucleaire wapens in Europa. Daarnaast besloten de Sovjets Afghanistan binnen te vallen.

Veranderingen in de Sovjet-Unie

Pas in 1985 kwamen er echte veranderingen toen Michail Gorbatsjov aan de macht kwam in de Sovjet-Unie. Er kwam meer openheid (glasnost) en vrijheid in het land. Gorbatsjov zorgde voor een herstructurering in de politieke en economische systemen van de Sovjet-Unie (perestrojka). De wapenwedloop moest stoppen en er moest een goede relatie komen met het westen. In 1987 werd dan ook het INF verdrag ondertekend, dit was in feite een verbod op het produceren van nucleaire wapens. Ook Oost-Europese landen kregen meer vrijheid. Het IJzeren Gordijn werd langzaam aan afgebroken. Het eerste land dat het Gordijn doorbrak was Hongarije.

Oost-Berlijners vluchtten weg

Oost-Berlijn werd echter nog door Stalinist Erich Honecker geregeerd. Om deze reden zaten de Oost-Berlijners nog steeds afgezonderd van het Westen. Veel mensen uit Oost-Berlijn besloten om naar Hongarije te reizen en vanaf daar de grens naar het westen over te steken. Honecker zorgde uiteindelijk voor een blokkade naar Hongarije, waarop de Oost-Berlijners naar Praag vluchtten. Daar konden ze alsnog met de trein naar het westen toe. Er ontstonden protesten in heel Oost-Europa en Honecker werd uiteindelijk in 1989 weggestemd.

Het einde van de oorlog

Het voormalige communistische blok viel steeds meer uiteen. Op 4 november 1989 demonstreerden Oost-Berlijners op het Alexanderplatz. Uiteindelijk werd op 9 november het reisverbod tussen oost en west opgeheven. Toch mochten soldaten nog steeds schieten op mensen die probeerden over te steken. Grote groepen mensen overweldigden de soldaten, waarna het hek van de dam was. Berlijners beklommen de Muur en begonnen het gehate symbool van hun onderdrukking af te breken. Het communistische bewind liep op haar laatste benen en in de volgende maanden verklaarden meer en meer Sovjetrepublieken zich onafhankelijk van de Sovjet-Unie. Dat verliep grotendeels vredig, al waren er her en der wel zware rellen, waarbij doden vielen. Tot grootschalige onlusten of burgeroorlog, een scenario waar veel westerse analisten voor vreesden, kwam het echter niet. In 1990 werd Duitsland herenigd. Er kwamen verkiezingen in Bulgarije, er ontstond een vredige revolutie in Tsjecho-Slowakije en een gewelddadige revolutie in Roemenië. Deze acties zorgden voor het einde van de communistische heerschappij in Oost-Europa. Even leek het in Rusland zelf nog op geweld uit te lopen, toen communistische hardliners een staatsgreep probeerden te plegen, maar die couppoging mislukte dankzij slim ingrijpen van Boris Jeltsin. Het was de doodsteek voor de Sovjet-Unie. In augustus 1991 verklaarde Oekraïne zich onafhankelijk, iets dat bekrachtigd werd in december van datzelfde jaar door een referendum. In diezelfde maand werd ook de Sovjet-Unie opgeheven. Ook in Rusland zelf werden verkiezingen georganiseerd. Het communisme was zo goed als verdwenen.

Bronnen

• YouTube: The Cold War – Oversimplified (Part 1)
• YouTube: The Cold War – Oversimplified (Part 2)

Afbeelding

• Wikimedia Commons: East Germans Fortify Border