Tijl Uilenspiegel en de actualiteit van de Tachtigjarige Oorlog

De Tachtigjarige Oorlog is een deel van de Nederlandse en Belgische geschiedenis waarop men al eeuwen trots teruggrijpt. De vrijheidsstrijd, het verzet tegen onderdrukking en het uitroepen van een onafhankelijke staat zijn allemaal zaken die in de geschiedenis telkens een bron van inspiratie waren voor mensen die zelf strijd voerden of verzet leverden. De Tachtigjarige Oorlog is daarmee altijd actueel gebleven. Het gebruik van het verhaal van Tijl Uilenspiegel, een fictieve held uit de Tachtigjarige Oorlog, laat zien hoe dat werkt.

Wie was Tijl Uilenspiegel?

De deugniet Tijl Uilenspiegel is een Duits-Nederlands folkloristisch figuur uit veertiende-eeuwse volksvertellingen. Pas aan het einde van de vijftiende eeuw stelde de Duitse stadsambtenaar en dichter Herman Bote de bekende avonturen van ‘Ulenspeghel’ voor het eerst op schrift. In de verhalen, die ook in de Nederlanden en Frankrijk gretig aftrek vonden, trekt Uilenspiegel door Europa. Onderweg houdt hij iedereen die hij tegenkomt voor het lapje, haalt dolle fratsen uit en maakt aldoor schunnige grappen. Zoals vaker met traditionele volksvertellingen gebeurt, is de legende van Tijl Uilenspiegel in de loop der tijd aangepast. Omwille van de herkenbaarheid kreeg de volksheld in iedere versie lokale eigenschappen toegewezen. In de Nederlandse edities werd Uilenspiegel een Vlaming, geboren en gestorven in het plaatsje Damme.

Negentiende-eeuws nationalisme

Als Tijl Uilenspiegel een veertiende-eeuwse uitvinding is, wat heeft hij dan te maken met de Tachtigjarige Oorlog, die pas in de zestiende eeuw begon? Oorspronkelijk niets: hij was lange tijd een simpele, apolitieke lolbroek die vooral bij de ondeugende jeugd tot de verbeelding sprak. Dat veranderde in 1867 met het werk van de Vlaamse schrijver Charles de Coster, La légende et les aventures héroiques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandres et ailleurs. Geheel in lijn het opkomende nationalisme in de negentiende eeuw, maakte De Coster van Tijl Uilenspiegel een Vlaamse volksheld die zich tijdens de Nederlandse Opstand verzette tegen de tirannie van de Spaanse vorst. Hij gebruikte de traditie van de volksvertelling en de geschiedenis van de Tachtigjarige Oorlog voor een destijds actueel doel: bijdragen aan de Vlaamse nationale trots.

Tijl als verzetsheld in de Tachtigjarige Oorlog

De Coster liet Tijl geboren worden op 21 mei 1527, op dezelfde dag als de Spaanse koning Filips II. Al vroeg in het verhaal wordt het contrast tussen de twee duidelijk: de onschuldige en goedaardige gein van Tijl was kinderspel vergeleken met Filips’ wrede bestuur. Nadat zijn vader door de Inquisitie tot de brandstapel wordt veroordeeld en sterft, werpt Tijl zich op als verzetsheld in de Tachtigjarige Oorlog. Hij strijdt tegen de gehate Spanjaarden, voor de glorie van Vlaanderen en de godsdienstvrijheid. Daarmee werd de oude volkslegende verweven met de geschiedenis van Nederlandse Opstand. Zo is het fictieve personage aanwezig bij de inname van Den Briel en overlegt hij regelmatig met belangrijke figuren uit de Opstand, zoals Willem van Oranje en Marnix. Door Tijl zich tegen de executie van een aantal katholieke gevangenen in een geuzenkamp te laten verzetten, benadrukte De Coster dat de Tachtigjarige Oorlog niet slechts een religieus conflict tussen katholieken en protestanten was, maar iets veel groters: het was een algemene strijd tegen onderdrukking en voor de vrijheid.

De Coster’s versie van de legende van Tijl Uilenspiegel voorzag de jonge Belgische natie van een ontstaansmythe. De Coster greep daarvoor terug op de herinnering aan de Tachtigjarige Oorlog. De opstandige Nederlandse gewesten hadden zich daarin losgeweekt van de tirannie van een buitenlandse vorst, zoals de Belgen dat in 1830 tijdens de Belgische Revolutie ook hadden gedaan toen ze zich afscheidden van Nederland. Zo gaf De Coster de nieuwe Belgische natie een diepere, historische betekenis en een eigen Vlaamse identiteit. Het dramatische einde van het verhaal, waarin Tijl plotseling doodgaat, verraadt De Coster’s nationalistische symboliek: nadat hij weer uit de dood herrijst, verklaart Tijl dat hij de ziel van Vlaanderen is en ‘al kan deze soms slapen, sterven zal hij nooit’.

Inspiratie tijdens de Tweede Wereldoorlog

Terwijl het nationalisme in de eerste helft van de twintigste eeuw in Europa angstaanjagende vormen begon aan te nemen, bleef het verhaal van Tijl Uilenspiegel als held van de Tachtigjarige Oorlog tot de verbeelding spreken. Tussen 1938 en 1941, toen de oorlog met Hitler’s nazi-Duitsland steeds dichterbij kwam, schreef de Nederlandse componist Jan van Gilse op basis van het boek van De Coster de opera Thijl. Van Gilse, die tijdens de Tweede Wereldoorlog fanatiek verzetsstrijder zou worden, droeg zijn opera op ‘aan de strijders voor recht en vrijheid’. Hoewel Van Gilse de Bevrijding niet mee meemaakte omdat hij in 1944 op zijn onderduikadres overleed, overleefde zijn verzetsopera de Duitse vernietigingsdrift ternauwernood en is Thijl nog steeds de grootste Nederlandstalige opera aller tijden.

De tekst, van de hand van librettist Hendrik Lindt, voert Tijl opnieuw langs verschillende hoogtepunten uit de Tachtigjarige Oorlog. Om zijn landgenoten en vooral zijn muzikale collega’s op te roepen zich te verzetten tegen de Duitse bezetter, verwerkte Van Gilse het zestiende-eeuwse geuzenlied ‘Slaet op den Trommele’ in de opera. Het oude strijdlied, het traditionele volksverhaal en de geschiedenis van de Opstand werden zo verweven tot een symbool en inspiratiebron voor dapper Nederlanderschap en verzet tegen onderdrukking.

De actuele waarden van de Tachtigjarige Oorlog

450 jaar na de Slag bij Heiligerlee die de Tachtigjarige Oorlog ontketende en 80 jaar nadat Van Gilse begon met componeren, wordt de opera Thijl in 2018 opnieuw ten tonele gebracht. ‘Het zijn de gekken die de wereld leiden!’ roept Uilenspiegel uit. Zijn boodschap: dat moet anders en dat kán anders als je ertegen in opstand komt. Daarmee is de thematiek van de Tachtigjarige Oorlog in de eenentwintigste eeuw nog steeds even relevant als die in de geschiedenis telkens is geweest.

Leestip:

Meesterwerken met ezelsoren – Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen 1850-1950  
Auteur: Sanne Parlevliet
Uitgever: Verloren
ISBN: 9789087041212
Winkelprijs: €39,–

Bestel Meesterwerken met ezelsoren

Bronnen:

• M. Beyen, Held voor alle werk: de vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel (Antwerpen/Baarn 1998).
• C. de Coster, De legende en de heldhaftige, vroolijke en roemrijke daden van Uilenspiegel en Lamme Goedzak in Vlaanderenland en elders (Vlaamse vertaling uit 1919, via Project Gutenberg)
• Website Thijl2018, ‘Ha, heb ik niet de narrenkap op? Gekken hangt men niet’

Afbeeldingen:

• Illustratie uit C. de Coster, La légende et les aventures héroïques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandres et ailleurs (tweede druk, Parijs 1869) 451. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Tafereelen uit Uilenspiegels leven, Jan de Haan, uit een kinderprentenboek, circa 1875 – 1903. [Public Domain via Rijksmuseum]
• ’T Veroveren van Den Briel, op den eersten April des jaars 1572, prent van Jan Luyken uit Hugo de Groot’s Nederlandtsche jaerboeken en historien (1672) [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Jan van Gilse, circa 1930. Fotograaf onbekend [Public Domain via Wikimedia Commons]