De Nederlanden onder de hertogen van Bourgondië

Het ontstaan van Nederland wordt in veel geschiedenisboeken toegeschreven aan de Tachtigjarige Oorlog. Ongeveer honderd jaar eerder vormde het gebied echter al min of meer een eenheid. In de vijftiende eeuw behoorde een groot deel van de huidige Benelux namelijk tot het hertogdom Bourgondië. Dit hertogdom vormde een aparte Europese macht tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk in. Hoe ontstond dit hertogdom en wie heersten er over dit gebied?

Filips de Stoute (r. 1363-1404)

Om het begin van het onafhankelijke Bourgondië te begrijpen, moeten we terug naar het Frankijk van de 14e eeuw. In deze eeuw was de koning van Frankrijk in een conflict verwikkeld met de koning van Engeland, wat resulteerde in een lange reeks conflicten die in onze geschiedenisboeken meestal wordt gebundeld als ‘de Honderdjarige Oorlog’.

In 1356 werd de Franse koning Jan II samen met zijn jongste zoon Filips door de Engelsen gevangen genomen bij de slag bij Poitiers. Omdat Filips zich zo dapper verzette tegen de Engelsen kreeg hij de bijnaam ‘Filips de Stoute’, vanwege zijn ‘stoutmoedige’, oftewel dappere gedrag. Na hun vrijlating schonk koning Jan hem een gebied in het oosten van Frankrijk: het hertogdom Bourgondië. Op deze manier werd Filips de Stoute een machtig man in Frankrijk en de rechterhand van de Franse koning. Om te voorkomen dat de Engelse koning nog meer macht kreeg op het continent, trouwde hij in 1369 met Margaretha van Male. Dit was de dochter van de Vlaamse graaf, waardoor zijn gebieden, Vlaanderen en Artesië (in het huidige België) en Franche-Comté (ten oosten van Bourgondië), vanaf het overlijden van deze graaf tot de Bourgondische heersers behoorden.

Toch bleef Filips trouw aan Frankrijk. Sterker nog, hij kwam er meerdere malen als regent aan de macht. In die rol zorgde hij voor betere relaties met Engeland en stopte hij met de steun aan de Paus in Avignon, de alternatieve Paus in het zuidoosten van Frankrijk die een belangrijke rol speelde tijdens het Westers Schisma.

Jan zonder Vrees (r. 1404-1419)

Ook Jan, de zoon van Filips de Stoute, hield zich nog vooral bezig met de Franse kroon. Jan kwam vooral bekend te staan als de Bourgondische hertog die tijdens een kruistocht naar Hongarije door de Ottomanen gevangen genomen werd. Deze gebeurtenis gaf hem de naam ‘zonder vrees’. Toen zijn vader in 1404 overleed, volgde Jan zonder Vrees hem op als hertog van Bourgondië.

Eén van de eerste acties die hij ondernam was het steunen van zijn broer, de bisschop van Luik, bij een opstand onder de inwoners van de stad. Jan zonder Vrees sloeg de opstand neer en werd daardoor zeer invloedrijk in Luik, alhoewel de bisschop wel formeel de macht behield.

Na dit uitstapje in het Heilige Roomse Rijk begon hij zich te mengen in de machtsstrijd rond zijn neef, de Franse koning. Jan liet de Franse koning vermoorden, maar kwam daardoor in een burgeroorlog verzeild met andere Franse edelen. Een nieuwe invasie van Engeland maakte het conflict nog ingewikkelder. Jan zonder Vrees bleef de Franse koning nog wel steunen in de strijd met Engeland, hoewel hij wel regelmatig om ‘onverklaarbare’ redenen te laat op het slagveld kwam. Jan besloot op een gegeven moment zijn tegenstanders tegemoet te komen.Vrede leek in de lucht te hangen, maar niets was minder waar. Toen de twee partijen elkaar in 1419 op de brug van Montereau ontmoetten om de vrede te bezegelen, werd Jan zonder Vrees in koele bloede vermoord. De vrede was een valstrik.

Filips de Goede (r. 1419-1467) en het onafhankelijke Bourgondië

De zoon van Jan zonder Vrees was uiteraard niet te spreken over de brute wijze waarop zijn vader vermoord was. Het is dan ook geen wonder dat deze Filips ‘de Goede’ zich van het koninkrijk Frankrijk af zou wenden en als een onafhankelijk vorst over het hertogdom zou gaan regeren. Om zijn onvrede te tonen ondertekende hij het verdrag van Troyes, waarin werd bepaald dat de Engelse koning de erfgenaam zou worden van de Franse koning Karel VII. De vijand van zijn vijand was duidelijk zijn vriend. Frankrijk werd nu officieel op twee fronten belaagd, al werkten Engeland en Bourgondië nauwelijks samen en vielen ze bijna nooit tegelijkertijd aan. Wel waren het de Bourgondiërs die de Franse heldin Jeanne d’Arc in 1430 gevangennamen en uitleverden aan de Engelsen.

Anders dan zijn vader en zijn opa, zag Filips de Goede geen reden om zich nog verder met het Franse koningshuis te bemoeien. Hij was meer geïnteresseerd in de uitbreiding van zijn eigen Bourgondische rijk. Door de aangrenzende gebieden van zijn rijk te bedreigen of door grof geld te betalen, breidde hij zijn rijk uit met Namen en Brabant. Hij voerde jarenlang oorlog tegen Jacoba van Beieren, die gravin was van Henegouwen, Holland en Zeeland. In 1428 werd er eindelijk vrede gesloten. Dat gebeurde in het voordeel van Filips de Goede die zo ook Henegouwen, Holland en Zeeland formeel in bezit kreeg. Dit betekende echter wel dat hij te maken kreeg met de Hoekse en Kabeljauwse twisten die in de 15e eeuw in Nederland woedden. In 1443 veroverde hij tenslotte het hertogdom Luxemburg, waarna Bourgondië een macht was geworden om rekening mee te houden binnen Europa.

Leven als een Bourgondiër

De snelle uitbreiding van zijn gebied zorgde echter voor een gebrek aan eenheid binnen het hertogdom. Bovendien had Filips de Goede niet de titel van koning of keizer. Om de eenheid en onafhankelijkheid van zijn rijk te legitimeren hield Filips de Goede daarom grote optochten en feesten, zoals het beruchte feest van de fazant. Meer dan andere vorsten, pronkte hij met zijn rijkdom. Veel van de geromantiseerde middeleeuwse feesten in sprookjes zijn gebaseerd op de levenswijze van de Bourgondische hertogen. Ook de uitdrukking ‘leven als een Bourgondiër’ is hierop gebaseerd. Een andere manier om zijn vorstelijkheid te tonen en te legitimeren was het opzetten van een nieuwe ridderorde: de Orde van het Gulden Vlies. Deze ridderorde bestond uit een groep van 24 edelen die geraadpleegd moest worden als de hertog oorlog wilde voeren.

Onder Filips de Goede gingen de Nederlanden een meer centrale rol spelen in het hertogdom. Het grootste en rijkste gedeelte van het Bourgondische Rijk bevond zich nu in het gebied van de Lage Landen, tussen het Heilige Roomse Rijk en Frankrijk. Daarom verplaatste Filips de hoofdstad van Dijon, in het oorspronkelijke hertogdom, naar Vlaanderen en later naar Brabant. Uiteindelijk zou Brussel het centrum worden van het Bourgondische Hertogdom. Als hertog van een groot gebied kon hij niet overal tegelijk zijn, waardoor hij stedehouders, of stadhouders, (een synoniem van ‘plaatsvervangers’) liet aanstellen in de veroverde gebieden. Daarnaast kreeg de hertog ook steeds meer te maken met stedelingen die inspraak eisten. Toen de hertog in 1464 in één keer van alle gebieden een belastingverhoging wilde vragen, liet hij de vertegenwoordigers van deze gebieden bij elkaar komen in vergaderingen, de Staten-Generaal.

Karel de Stoute (r. 1467-1477)

De opvolger van Filips de Goede was Karel de Stoute. Karel was een jeugdvriend van de Franse koning Lodewijk XI, maar kwam al snel met hem in conflict. Lodewijk was van mening dat Karel een vazal was, terwijl Karel zich bleef gedragen als een onafhankelijk vorst. Hoewel de twee regelmatig het gesprek met elkaar aangingen, was het duidelijk dat er geen overeenkomst bereikt zou worden. De Franse koning hitste de bevolking van enkele Bourgondische gebieden op tegen hun heerser en Karel trouwde met de zus van de Engelse koning (nog steeds de aartsvijand van de Franse koning).

Ondertussen waren de Bourgondische grondgebieden groot, maar vooral erg versnipperd. Karel de Stoute, die een groot bewonderaar was van veldheren als Alexander de Grote en Julius Caesar, was er op gebrand om van Bourgondië een eenheid te maken, zodat hij van het Franse Bourgondië naar Holland zou kunnen reizen zonder de grens te hoeven oversteken. Hij voegde met geweld de Elzas en het hertogdom Gelre (tegenwoordig Gelderland) bij zijn rijk. Verder vergrootte hij zijn invloed in Lotharingen, waardoor zijn doel verwezenlijkt was.

Tegenslag

Karel de Stoute zag zichzelf als een groot vorst, en na de eerder genoemde successen werd het hoog tijd dat hij zich niet alleen als een koning zou gedragen, maar ook tot koning benoemd zou worden. Daarom wilde hij zich in Trier tot koning laten kronen door de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Maar de andere vorsten in het Heilige Roomse Rijk waren bang geworden voor de toenemende invloed van het Bourgondische Rijk en overtuigden de keizer om van de kroning af te zien.

De Bourgondische hertog kreeg hierdoor een grote tegenslag te verwerken. Zijn legitimiteit in de Bourgondische gebieden nam af en hij kreeg te maken met opstanden in Lotharingen en oorlog met de Zwitsers. Vooral die laatsten bleken een harde noot om te kraken. Keer op keer leed hij nederlagen en uiteindelijk werd hij verslagen tijdens het beleg bij Nancy. Pas twee dagen na de strijd werd zijn lichaam gevonden in het ijs.

Einde van de Bourgondiërs

Met de dood van Karel de Stoute kwam er een einde aan de mannelijke lijn van de Bourgondiërs. Karel had wel een dochter, Maria van Bourgondië, die trouwde met Maximiliaan van Oostenrijk. Dankzij dat huwelijk kwam het Bourgondische hertogdom in handen van de Habsburgers. Ongeveer tachtig jaar later zou Maria’s achterkleinzoon Filips II het bewind van de Nederlanden op zich nemen.

De heersers over Bourgondië (1363-1477) en de Habsburgse Nederlanden (1477-1581)

Leestip:

Bourgondië voorbij – De Nederlanden 1250-1650. Liber alumnorum Wim Blockmans
Redactie: Mario Damen en Louis Sicking
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789087041663
Winkelprijs: €39,-

Bestel Bourgondië voorbij

Bronnen:

• Britannica: John (duke of Burgundy)
• Britannica: Phillip II (duke of Burgundy)
• Britannica: Phillip III (duke of Burgundy)
• Britannica: Charles (duke of Burgundy)
• dr. A. van Hulzen: Vaderlandse Geschiedenis deel 1 (1970)
• Barbara H. Rosenwein: A Short History Of The Middle Ages (2014)

Afbeeldingen:

• Wikimedia Commons: 16th-century unknown painters - Philip the Bold - WGA23677, onbekende schilder (16e eeuw) [Public Domain]
• Wikimedia Commons: John the Fearless D of Burgundy, onbekende schilder (midden 15e eeuw) [Public Domain]
• Wikimedia Commons: Portret van Filips de Goede (...), onbekende schilder (tweede helft 15e eeuw) [Public Domain]
• Wikimedia Commons: Charles the Bold 1460, Rogier van der Weyden (circa 1454) [Public Domain]
• Wikimedia Commons: Delacroix-Bataille-de-Nancy cropped, Eugène Delacroix (1831) [Public Domain]
• bewerkte versie van: Wikimedia Commons: Europa 1477, H.Kiepert (1879) [Public Domain]